Oogsten, drogen & bewaren

Het werken met kruiden hangt voor sommige mensen ook sterk samen met tuinieren en zelf oogsten en drogen van kruiden. Daarom heb ik dit hoofdstuk gecreëerd: voor wie ook aan de slag wil met het zelf kweken en verwerken van kruiden. Je kunt de informatie over het drogen en bewaren van kruiden ook toepassen als je je kruiden gaat wildplukken!

Hoe en wanneer je kruiden het beste oogst verschilt per plant. Er zijn een aantal basis ‘oogst- regels’ die ik hieronder heb verzameld. Daarnaast mag je ook beroep doen op je eigen oordeel en intuïtie om het juiste moment van oogsten te bepalen. Onderstaande regels gaan zowel over oogsten in de tuin als in het wild, maar extra wildplukinformatie staat in het volgende hoofdstuk.

Oogstmoment

• Je kunt het beste eerst opzoeken wat de oogstwijze en -tijdstip is van het kruid dat je wil gaan oogsten. In de Plant Profielen geef ik hier informatie over, maar dit kun je ook heel makkelijk terugvinden op internet. Ik vind het boek Self Sufficient Herbalism van Lucy Jones hier ook heel fijn en handig voor.

• Oogst kruiden op het moment dat ze op of net voor hun piek zijn qua groei of bloei. Zo worden voorjaarskruiden zoals paardenbloem, kleefkruid en brandnetel het beste in het voorjaar geoogst in plaats van midden in de zomer, omdat ze dan al uitgebloeid zijn of in zaad staan. Het kan even duren voordat je door hebt wanneer het beste moment is om een bepaald kruid te oogsten, maar met een beetje observatie en aandacht is het goed te zien wanneer een plant ‘rijp’ is voor de oogst. Zo ziet de plant er dan het meest vitaal uit, vol met levenskracht. De bladeren zijn mals en de plant heeft een frisse kleur. Iedere plant heeft een cyclus van groei, bloei, zaadvorming en verderf. Iedere fase duurt, afhankelijk van de plant en het weer, een paar dagen tot een paar weken. Dit zal ieder jaar een beetje verschillen, maar met de tijd zul je als vanzelf onthouden wanneer welke kruiden bloeien en wanneer hun oogstmoment is.

• Verzamel kruiden het liefst op de meest ideale groeiplaats van de plant: oogst zonminnende kruiden op een zonnige plek, schaduwplanten in een schaduwrijke plek en vochtminnende planten langs de waterkant. Op deze manier zijn de kruiden op hun best. Dit is niet noodzakelijk, maar draagt wel bij aan de kracht van de plant.

• Oogst het liefst bij droog weer (natte planten gaan sneller rotten) en het liefst rond het middaguur, wanneer de dauw is opgedroogd. Op warme dagen vóór de middag, omdat de planten anders slap gaan hangen of uitgebloeid zijn. Ook geef je de plant minder stress als je niet tijdens het heetste moment van de dag oogst.

Hoeveelheid

Verzamel niet meer kruiden dan je in één jaar denkt te verwerken. Na een jaar vermindert de werking van de kruiden sterk.

Voorkom verspilling en ga alleen oogsten als je weet dat je tijd en energie hebt om het daarna direct te drogen en te verwerken.

Gereedschap

Gebruik een schaar of scherp mes bij het oogsten en beschadig zo min mogelijk. Voor de wortels kun je een scherpe spade gebruiken. Probeer zo min mogelijk met je handen te oogsten, hiermee breng je sneller schade aan dan wanneer je een tak netjes en snel afknipt. Bloemknoppen kunnen vaak wel makkelijker met de hand geoogst worden, maar doe dit alsnog met respect.

Vervoer de kruiden het liefst in een mand, glazen bakje, papier, of linnen tas – niet in plastic of rugzak. De oogst moet kunnen ‘ademen’ en niet geplet worden. Kneuzing zorgt ervoor dat planten minder lang goed blijven, hun werkzaamheid sneller verliezen en minder mooi opdrogen. Ik gebruik graag een grote mand zodat ik veel ruimte heb voor mijn oogst, er geen wind bij kan en ik mijn handen vrij kan houden.

Hoe oogst je wat?

Ieder deel van de plant vraagt om een andere manier en moment van oogsten. Hieronder een overzicht van hoe je dit het beste kunt aanpakken. Wat je ook oogst, zorg er altijd voor dat de plant er netjes uitziet na het oogsten.

• Bladeren
  Het blad oogsten we meestal vóór de bloei van de plant; als de bladeren er vers en sappig uit zien, maar ook redelijk volgroeid. Vermijd bladeren die er bruinig of beschadigd uit zien. Onthoud dat planten hun bladeren nodig hebben om zonlicht te absorberen en zichzelf te onderhouden. Als je alle bladeren oogst, kan een plant hiervan dood gaan. Neem altijd alleen een deel van de bladeren. Als je op een nette en respectvolle manier oogst kan de plant doorgroeien en zelfs gestimuleerd worden door het snoeien. Trek liever niet aan de plant om bladeren eraf te krijgen, dit kan de plant ontwortelen en zwak maken.

• Bloemen
  Je kunt bloemen oogsten wanneer ze nét geopend zijn of in volle bloei. In sommige gevallen kan de knop ook geplukt worden. Oogst alleen bloemen die eruit zien alsof ze vol met levenskracht zitten. Houd er rekening mee dat de bloemen van een plant uiteindelijk zorgen voor het zaad en dus de mogelijkheid tot reproductie en eventuele voeding voor dieren. Als jij alle bloemen van een plant afhaalt, haal je ook al het zaad weg en dit kan sommige planten zelfs uitputten. Laat dus altijd genoeg achter. Kaalgeplukte Vlierbloesemstruiken zorgen ervoor dat vogels geen Vlierbessen kunnen eten. Sommige planten, zoals Cosmea en Goudsbloem, gaan juist meer produceren als je alle bloemen oogst, maar dit is niet eindeloos en geldt niet voor alle planten. Individuele bloemen kun je net onder het bloembeginsel afknippen, of bij sommige planten een bloeiende stengel.

• Vrucht/Zaad
  De vrucht of het zaad oogst je als deze volledig rijp en droog zijn. Je herkent de rijpe zaden meestal ook aan hun wat droge, bruinige kleur. Als ze nog groen en vol met vocht zijn, zijn ze meestal nog niet klaar. Als ze volgroeid zijn, kun je ze wel alvast meenemen en thuis verder drogen. Te lang aan de plant laten zitten buiten kan uiteindelijk voor bederf zorgen. Houd er rekening mee dat de vruchten de zaden van de plant bevatten en vaak voeding voor dieren zijn. Laat genoeg achter.

• Wortels
  De wortel van een plant wordt meestal geoogst in het vroege voorjaar of het late najaar. Het oogsten van de wortels zorgt ervoor dat de plant sterft en de plantpopulatie vermindert. Vraag jezelf af of je de wortels echt nodig hebt. Van veel medicinale planten is het bovengrondse deel ook medicinaal te gebruiken, of in combinatie met de wortel, zodat je minder wortel nodig hebt. Als je voorzichtig oogst, kun je bij vele planten ook een deel van de wortels behouden en verspreiden zodat de plant toch door kan leven. Laat de plek netjes achter en vul het gat met aarde.

   

• Bast/Schors
  Oogst de bast en schors van bomen het beste aan het einde van de winter of in het vroege voorjaar, vanwege de sapstroom. Verkeerd oogsten kan een boom behoorlijk beschadigen, dus oogst voorzichtig. 

Maak een plan voordat je gaat oogsten

Probeer te voorkomen dat je uit enthousiasme veel meer oogst dan je nodig hebt en daardoor veel verspilt. Dit zeg ik niet vanuit oordeel want ik ken het gevoel en ik heb zelf ook meerdere malen per ongeluk meer geoogst dan ik kon verwerken of gebruiken, maar eerder om je bewust te maken en te helpen. Hieronder een aantal tips:

• Je kunt verspilling makkelijk voorkomen door van te voren te bepalen wat je gaat doen en hoeveel je wérkelijk nodig hebt. Als je kruiden gaat gebruiken om een middel mee te maken, reken dan eerst uit wat je nodig hebt. Wanneer je kruiden wil oogsten puur om op voorraad te hebben, probeer dan te bedenken hoeveel je werkelijk gaat gebruiken. Het is oké om kruiden te drogen voor toekomstig gebruik, maar vraag je wel af of je dat echt gaat gebruiken. Als beginner zul je dit eerst moeten uitproberen om een idee te krijgen van hoeveel je gebruikt, maar met de tijd zul je hier meer gevoel voor krijgen.

• Bedenk vóór je gaat oogsten of je alle benodige materialen en andere ingrediënten in huis hebt om er middelen van te kunnen maken. Als je er pas na het oogsten achter komt dat je te weinig alcohol in huis hebt om er tinctuur van te maken, is dat zonde van je oogst. Laat je oogst niet verspillen omdat je niet aan de andere ingrediënten hebt gedacht. Zorg eventueel voor een back-up plan, bijvoorbeeld dat je de kruiden kunt drogen of in de vriezer kunt bewaren.
• Wees realistisch en bewust van hoeveel tijd je werkelijk hebt om de geoogste kruiden te drogen of te verwerken. Het kost altijd meer tijd en energie dan je denkt om kruiden te oogsten, te drogen en te verwerken tot een middel. Ik verkijk me er na jaren oogsten nog steeds op, dus houd hier rekening mee. Doe het niet even snel tussendoor, want meestal zorgt dit ervoor dat je de kruiden geen recht doet. Neem de tijd en probeer een paar uur uit te trekken voor je plannen. Als ik bijvoorbeeld een drukke periode heb probeer ik niet ook nog kruiden te oogsten en te drogen omdat ik weet dat ik ze dan meestal vergeet.

Plannen is niet áltijd mogelijk. Misschien ga je Sint-Janskruid oogsten en kom je ineens een grote struik met wilde Rozen tegen waar je ook graag iets mee zou willen doen. Het is echter wel altijd mogelijk om dan eerst even stil te staan bij hoeveel je realistisch nodig hebt en of je de tijd en energie hebt om er iets mee te doen, of eventueel later terug te komen.

Drogen

Na de oogst moeten kruiden zo snel mogelijk gedroogd worden. Wacht hier niet te lang mee, want de werking en levenskracht kan na het plukken snel achteruit gaan.

Er zijn meerdere manieren waarop je kruiden kunt drogen, zoals een (droog)oven, een droognet of door ze simpelweg te drogen op een warme en droge plek. Mijn voorkeur gaat uit naar een droogoven, maar weet dat dit absoluut niet noodzakelijk is om met kruiden te werken! Onze voorouders hebben immers altijd kruiden gedroogd zonder elektriciteit en apparaten.

Welke methode van drogen je ook kiest, voor het drogen van kruiden gelden de volgende regels/tips:

• Droog je kruiden het liefst in een donkere ruimte of op een plek waar geen direct zonlicht naar binnen schijnt. (Zon)licht zorgt voor verkleuring en voor een minder lange houdbaarheid en levenskracht.
• De ruimte moet warm, droog en goed geventileerd zijn. Houd het zo stofvrij mogelijk.
• Je kunt de planten in dunne bosjes ophangen met wat touw of uitspreiden op horren, gaas of een net. Ik vind bakpapier ook vaak goed werken, omdat het kleinere delen van de plant en stuifmeel opvangt. Droog je kruiden niet op linnen of katoen, want dat trekt vocht aan.
• Wortel en vruchten zijn moeilijker te drogen en gaan snel rotten. Zorg dat je deze droogt in de buurt van een kachel of op lage temperatuur (max veertig graden) in een oven. Je kunt bijvoorbeeld ook een normale oven gebruiken, met de deur open.
• Planten met een hoger vochtgehalte (zoals Vogelmuur) moeten sneller gedroogd worden om hun levenskracht te behouden. Dit kan bijvoorbeeld met een droogoven, maar ook gewoon op een extra warme en droge plek. Het gaat er vooral om dat je wat beter oplet met deze planten, omdat de kans op schimmel en bederf groter is. 
• Je kunt aanvoelen of planten goed gedroogd zijn doordat ze kraken en knisperen als je ze aanraakt en vooral de dikkere delen van de plant (zoals de stengels) makkelijk breken. Ga alle plantdelen na en let goed op stengels en bloemknoppen. Je kunt ze doormidden breken om te kijken of de binnenkant echt goed droog is. Experimenteer hiermee om te leren aanvoelen hoe verschillende droogstadia aanvoelen. Dit is iets wat je eigenlijk alleen kunt leren door het te doen.
• Als je denkt dat de kruiden droog zijn kun je ze direct verwerken in een middel of bewaren in een luchtdichte pot (liefst van glas). Doe kruiden alleen in een pot als je zeker weet dat ze droog zijn.
• Check de week na het vullen van de pot of de kruiden nog goed droog zijn. Soms komt het voor dat planten weer zacht en vochtig worden in een pot. Dan zijn ze niet goed gedroogd. Als ze niet schimmelen, kun je ze opnieuw drogen.

Ik droog mijn kruiden het liefst in een droogoven zoals je op de bovenste foto ziet, omdat dit het beste werkt in een tiny house. Maar je kunt je kruiden ook heel goed drogen in een simpel (en goedkoop) droognet zoals op de tweede foto, als je deze maar in een droge en warme ruimte kunt hangen. Of wees creatief en bedenk je eigen droogmethodes met wat je al hebt, zoals je hieronder ziet.

Bron

(Droog)oven

Mocht je op grotere schaal of vaker kruiden willen drogen, dan raad ik een droogoven zeker aan! Voor mij heeft dit het drogen van kruiden een stuk leuker, makkelijker en sneller gemaakt. Ook merk ik dat de kwaliteit en houdbaarheid van de gedroogde kruiden beter werd nadat ik een droogoven ging gebruiken. Het kan best een investering zijn om een droogoven te kopen, maar ze komen in allerlei soorten en maten. In ieder geval was het voor mij het geld meer dan waard en kan ik op deze manier uiteindelijk geld besparen omdat ik zo veel meer kruiden zelf kan drogen en ze langer kan bewaren. 

De droogoven die ik gebruik is helemaal van RVS en van het merk Wartmann. Ik ben hier erg tevreden over en ik kan deze oven zeker aanraden. Dit merk biedt ook meerdere maten aan, waardoor je kunt kiezen wat het beste bij jou past.

In een droogoven hebben de meeste kruiden gemiddeld zo’n 10 tot 24 uur nodig om te drogen op 35 tot 40 graden. Afhankelijk van de hoeveelheid vocht die in de plant zit en de dikte of grootte van de plant, kan dit meer of minder zijn. Uiteindelijk wil je een krakend droog kruid hebben dat snel breekt als je het aanraakt. Het beste werkt om iedere paar uur even te kijken hoe het gaat.

Tip: Mocht een droogoven niet haalbaar zijn of je twijfelt er nog over, dan kun je ook gewoon een normale oven gebruiken om kruiden te drogen! Dit werkt wellicht iets minder goed dan een speciale droogoven en je moet je kruiden wat beter in de gaten houden, maar bij veel standaard ovens kun je de temperatuur instellen op 35 graden. Met de deur op een kiertje (zodat eventueel vocht kan verdampen) kun je hier ook zeker kruiden mee drogen! 

Bewaren

Als de kruiden goed droog zijn, is het belangrijk om ze goed te bewaren zodat kleur, geur en werking behouden blijven. (Zon)licht, hoge temperaturen, zuurstof en vocht hebben veel invloed op gedroogde kruiden. Bewaar de kruiden zo droog en donker mogelijk. Dit doe je het beste in een goed afsluitbare glazen pot, die je bewaart op een donkere koele plek. We bewaren de kruiden het liefst zo donker mogelijk, omdat (zon)licht de houdbaarheid en kwaliteit vermindert. Een keukenkastje is prima, maar vermijd plekken in de keuken die warm neigen te worden zoals vlakbij de oven of het gasfornuis. Ook vochtige kelders, garages en vensterbanken kun je beter niet gebruiken als bewaarplek.

Bij mij staan de meeste kruiden in een open kast, uit direct zonlicht maar niet per se donker of heel koel. Ik bewaar ze hier omdat ik ervan geniet om naar ze te kijken en ze om me heen te hebben. Hierdoor kan ik ook precies zien wat ik in huis heb. Ik merk dat ik er op die manier juist meer mee doe dan wanneer ik ze zou bewaren in een afgesloten kast.

Je bewaart de plant het beste zo heel mogelijk. Dit vanwege het geur- en smaakverlies dat gepaard gaat met versnipperen. Soms versnipper ik het een klein beetje om het in een potje te laten passen, maar probeer de plant zo heel mogelijk te houden. Dit is vaak ook nog eens veel mooier dan fijngemalen kruiden. Zorg dat de glazen pot goed schoon en droog is voordat je er kruiden in doet.

Bewaar grotere hoeveelheden kruiden niet allemaal in één grote pot, maar doe liever een deel ervan in een kleinere pot waar je makkelijk bij kunt en waarin het zichtbaar is, en bewaar de rest op een donkere en koele plek. Zo blijft het grootste gedeelte langer goed én kun je gemakkelijk bij het deel wat je gebruikt.

Glas

Er zijn ook speciale soorten glas die de werking van kruiden beter behoudt dan doorzichtig glas. Zo heb je bruin, zwart en miron violet glas. Vooral miron violet glas is heel bijzonder. Het heeft een diep paarse, bijna zwarte, kleur en staat bekend om haar conserverende werking. Violet is de enige kleur glas dat al het zichtbare zonlicht filtert en alleen het UVA licht en het infraroodlicht doorlaat. Deze lichtfilter zorgt voor een enorm goede bescherming tegen de effecten van zonlicht – zoals veroudering, verkleuring en bederf – en laat de vormen van licht toe die de houdbaarheid en levenskracht van de inhoud juist bevorderen. In de afbeelding hieronder kun je dit goed zien.

Het violetkleurige glas breekt (zon)licht op een manier zodat geur, kleur en werkzaamheid en andere goede eigenschappen van de inhoud, langer goed blijven. Ook schijnt de levenskracht van de inhoud beter behouden te blijven. Miron glas heeft op deze manier een conserverende werking en kan ons zo helpen onze kruiden zo goed mogelijk te bewaren.

No stress

Hoewel ik weet hoe goed mironglas werkt, moet ik eerlijk bekennen dat ik simpelweg ook enorm houd van een kast vol doorzichtige glazen potten waarin ik mijn kruiden goed kan zien en kan genieten van de kleuren en vormen. Voor mij is dat ook een soort medicijn op zichzelf. Het is helemaal prima als je je kruiden in normale glazen potten bewaart of het niet haalbaar is om miron glazen aan te schaffen. Je kunt glazen potten ook bewaren in een donkere kast of kelder, dit heeft een vergelijkbare werking als miron glas. Wat ik meestal doe is dat ik kruiden die ik sneller opmaak in glazen potten bewaar en de kruiden die ik langer goed wil houden of gevoeliger zijn (zoals rozenblaadjes) in miron glas bewaar. Eigenlijk maakt het niet heel veel uit welk glas je kiest, als je maar weet dat de houdbaarheid simpelweg sneller achteruit gaat in wit glas vergeleken met donker of miron glas. Het belangrijkste is dat je je kruiden uit direct zonlicht bewaart.

Labels

Schrijf altijd een label voor je kruidenpotten met de naam van het kruid, de datum en de herkomst, en plak dit op de pot. Het is fijn en handig om over een jaar te weten wat dat ene potje nou precies is dat achterin de kast staat en hoe oud het is. Hiermee voorkom je verspilling en het is ook leuk om details te lezen van je oogst en waar iets vandaan komt. Hier heb je geen fancy labels voor nodig, ik doe dit vaak simpelweg met bruinkleurige tape! Maar je kan er natuurlijk ook je creativiteit op los laten.

Houdbaarheid

Bewaar kruiden beter niet langer dan één tot anderhalf jaar, afhankelijk van hoe je het bewaard hebt. Hierna gaat de werking snel achteruit en heb je er niet meer zoveel aan. Je kunt ze dan nog wel eventueel gebruiken in badwater. Je kunt ‘oude’ kruiden herkennen aan de vergeelde kleur, muffige of geen geur en simpelweg een soort afwezigheid van levenskracht. Te oude kruiden doen me vaak denken aan herfstblaadjes.

Misschien onnodig om te zeggen, maar gebruik geen natte/vieze lepels of handen als je gedroogde kruiden uit een pot haalt. Hiermee verminder je de houdbaarheid van de kruiden en heb je sneller kans op bederf!

Kruidenplek

Zodra je kruiden geoogst, gedroogd of gekocht hebt, raad ik je aan om een mooie plek in je huis te creëren waar je je kruiden en eventuele kruidenmiddelen kunt bewaren. Neem de tijd om deze plek schoon en mooi te maken, en de kruiden neer te zetten op een manier dat ze je uitnodigen om ermee te werken. Hiermee voorkom je dat je de kruiden vergeet en ze langzaam achter in het keukenkastje verdwijnen. 

Wanneer je meer kruiden gaat verzamelen, verlies je gemakkelijk het overzicht van wat je precies hebt en hoe oud alles is. Een speciale plek voor je kruiden en een overzicht van houdsbaarheidsdata en wanneer je wat hebt geoogst of gekocht, kan enorm helpen om overzicht te houden en niets te verspillen. Schrijf bijvoorbeeld op iedere pot of verpakking de datum waarop je de kruiden hebt gekocht/geopend, zodat je gemakkelijk kunt bepalen wanneer iets te oud geworden is.

Het hangt volledig af van het soort kruid en de bewaaromstandigheden hoe lang het goed blijft. Over het algemeen probeer ik al mijn kruiden binnen één jaar te gebruiken voor medicinale doeleinden of om mee te koken, en daarna gebruik ik ze alleen nog uitwendig zoals in kruidenbaden, scrubs of voetenbadjes. Meestal voel je na een jaar zelf ook wel aan dat het kruid er enigszins stoffig en valer uit begint te zien en simpelweg minder aantrekkelijk om mee te werken.

Bron

Bron