Superkruid: Smeerwortel – Geneeskracht + tuintips

Superkruid: Smeerwortel – Geneeskracht + tuintips

Symphytum officinale, ook bekend als smeerwortel, is een plant uit de ruwbladigenfamilie met een rijke geschiedenis van geneeskrachtig gebruik en diverse toepassingen in de moestuin en daarbuiten.

De plant staat bekend om zijn helende eigenschappen, met name bij wondgenezing en ondersteuning van botgenezing. Je kunt er je eigen zalf van maken, een recept vind je hier. Ook heeft Marin een podcastaflevering over smeerwortel opgenomen, deze beluister je hier.
Traditioneel werd smeerwortel gebruikt voor diverse aandoeningen en het werd zelfs toegepast als een natuurlijk kleurmiddel voor paaseieren.

Naast zijn geneeskrachtige eigenschappen staat smeerwortel ook bekend als een dynamische accumulator in de moestuin, waar het mineralen uit diepere lagen van de bodem kan halen en deze beschikbaar maakt voor andere planten.

In de jaarkruidencursus Wildplukken & Koken leer je nog veel meer over wilde eetbare planten.

Latijnse naam: Symphytum Officinale
Familie: Ruwbladigenfamilie

Naamgeving: Uit de penwortel werd een gomachtige stof gewonnen die als heelmiddel bij wonden werd gebruikt. Hieraan dankt de plant haar naam. Symphytum is afgeleid van het Griekse Symphyein (samengroeien). De plant werd gebruikt bij botbreuken om deze weer aan elkaar te laten groeien. Officinale betekent geneeskrachtig.

Volksnamen: Timmermanskruid, heelwortel, heelbeen, schuurwortel, kalvertong, cassoude, patersblaren, wilde tabak, vetwortel, spekwortel, zwartwortel, dollehondsbloem, waalwortel.

Engels: Comfrey
Frans: Cansoude
Duits: Beinwell

Plek

Smeerwortel houdt van natte tot vochtige, voedingsrijke grond. Smeerwortel groeit langs waterkanten, moerassen, ruigten, loofbossen, dijken, bermen en akkers. Het is een vaste plant.

Smeerwortel determineren

De gehele plant is behaard en voelt ruw aan. De stengel is hoekig, de bladeren zijn heldergroen van kleur en worden tot 25 cm lang en zijn niet gekarteld. Smeerwortel heeft puntige bladeren, de giftige vingerhoedskruid lijkt er een beetje op, maar heeft ronde bladeren en heeft geen ruw blad. Bloemen zijn bleekgeel, roze of lila tot dieppaars gekleurd en zijn gebogen als de staart van een schorpioen. De ruwbladige familie hebben allemaal blauw, roze of lila bloemetjes. Denk aan komkommerkruid, longkruid, vergeet-me-nietje.

Hoogte: 30-100 centimeter
Bloei: april-september

Gebruik in de keuken

In Engeland wordt gewone smeerwortel al lang als spinazie gegeten, jonge bladeren kunnen ook rauw in salades worden gegeten. Vroeger is het blad veel gegeten. Er zit alleen pyrrolizidine alkaloïden in, bij langdurige consumptie kan dit schadelijk zijn voor de lever in grote hoeveelheden.

Bloemen

De bloemknoppen en bloemen kun je van mei tot september verzamelen en rauw eten door ze bijvoorbeeld over een salade te strooien. De bloemknoppen kun je ook als groente garen. De bloemen bevatten ook kleine hoeveelheden pyrrolizidine alkaloïden

De wetenschap – pyrrolizidine-alkaloïden

Sinds de jaren zeventig debatteren kruidendokters, regeringen, wetenschappers en anderen over de veiligheid van het innemen van smeerwortel.

Het isoleren van een enkel bestanddeel van a plant is problematisch. In een plant zitten heel veel voedingsstoffen die allemaal met elkaar samenwerken, als geheel.

Waarschijnlijk zitten er ook potentiële beschermende voordelen van voedingsstoffen die in de hele plant voorkomen. Het is veel complexer dan 1 stof isoleren en onderzoeken.

Geneeskracht van smeerwortel

Samentrekkend, hemostatisch (stopt bloeden), verzachtend, samentrekkend, ontstekingsremmend, ontsmettend, verzachtend

Smeerwortel is een belangrijke geneeskrachtige plant en wordt op verschillende manieren uitwendig toegepast bij voornamelijk de spieren, gewrichten, pezen en botten. Denk aan een kruidenwikkel, zalf, crème of gel. Het werkt vooral bij blauwe plekken, kneuzingen, spierpijn, stijfheid, verstuikingen, breuken, reuma…

Smeerwortel is wondhelend, huid- en slijmvliesherstellend en bevordert de aanmaak van nieuwe cellen en weefsels. Smeerwortel maakt de huid soepeler en strakker. Je kunt het blad in de zomer ook kneuzen en op de wond leggen, dan zal de wond sneller genezen en hoef je er geen een zalf van te maken. De wortel is het meest effectief.

De belangrijkste bestanddelen in smeerwortel zijn: allantoïne, rozemarijnzuur, slijm, tannine, steroïde saponinen, inuline, pyrrolizidine-alkaloïden, gom, caroteen, glycosiden, vitamine B12, eiwit en zink

Geneeskracht smeerwortel

Allantoïne
Allantoïne is een belangrijke verbinding die in grote hoeveelheden in smeerwortel voorkomt. Het staat bekend om zijn helende eigenschappen en wordt vaak gebruikt in huidverzorgingsproducten vanwege de bevordering van celregeneratie.

Wondgenezing
Een wondje geneest sneller als je smeerwortel gebruikt. Het wordt al heel lang traditioneel gebruikt bij behandeling van wonden, snijwonden en kneuzingen.

Ontstekingsremmende eigenschappen
Sommige onderzoeken hebben aangetoond dat smeerwortel ontstekingsremmende eigenschappen heeft. Dit kan nuttig zijn bij de behandeling van ontstekingsgerelateerde aandoeningen.

Botgenezing
Er zijn studies die wijzen op de mogelijke rol van smeerwortel bij het ondersteunen van botgenezing. Het wordt gebruikt bij fracturen en botbreuken, zowel intern als extern.

Wetenschap
Smeerwortel bij de behandeling van wonden werd aangetoond in een gerandomiseerde, gecontroleerde, klinische dubbelblinde studie onder 108 kinderen in de leeftijd van 3 tot 12 jaar. Deelnemers gebruikten een plaatselijk preparaat met een concentratie van 10% smeerwortel op een verse schaafwond. Een controlegroep gebruikte hetzelfde preparaat met een smeerwortelconcentratie van 1%.
De wonden van de groep die de 10% smeerwortelconcentratie gebruikte, genazen sneller dan de controlegroep (9 dagen eerder – een verschil dat in dit onderzoek als statistisch significant wordt beschouwd) (Barna et al., 2012).

Pas op

  • Bij overmatig lokaal gebruik op grote oppervlakten en/of gedurende lange tijd zou er gevaar bestaan op: buikpijn, eetlustverlies en abnormale vermoeidheid.
  • Inwendig gebruik —> helemaal niet gebruiken of op eigen risico in kleine hoeveelheden blad en bloem
  • Smeerwortelpreparaten mogen niet langer dan 4 weken worden gebruikt.
  • Bij leveraandoeningen of voorgeschiedenis ervan smeerwortel helemaal niet gebruiken.

Gebruikte delen & oogsten van smeerwortel

  • Vooral: De wortel is het meest effectief. De wortel gebruik je na drie of vier jaar, best geoogst in de lente voor het uitschieten of in het najaar. Van januari tot en met maart bevat de wortel de meeste allantoïne.  Graaf de wortel het liefst ‘s ochtends uit. In de vroege ochtend is de bodem vaak nog vochtig van de dauw of van de irrigatie van de vorige dag. Dit kan het gemakkelijker maken om de plant uit te graven, omdat de grond zachter en minder compact is, waardoor de wortels minder beschadigd raken tijdens het oogsten. Planten zitten ‘s ochtends, nadat ze een nacht hebben gehad om te rusten, vol voedingsstoffen en energie. Het uitgraven van smeerwortel in de ochtend, wanneer de plant nog in een rusttoestand verkeert, kan minder stressvol zijn voor de plant.
  • Blad oogst: Oogst smeerwortel wanneer deze 12 tot 18 centimeter lang wordt, maar voordat hij bloeit. Knip de stengels vijf centimeter boven de grond af, zodat de daaropvolgende oogsten gedurende het groeiseizoen kunnen doorgaan. Smeerwortelbladeren bevatten veel vocht en eiwitten, waardoor het langer kan duren voordat ze drogen dan bij sommige andere planten. Probeer smeerwortelbladeren te oogsten op een droge dag, bij voorkeur in de ochtend wanneer de dauw is opgedroogd. Dit minimaliseert het risico op schimmelgroei tijdens het droogproces.

Toepassing

Wortel

  • Tinctuur, deze kun je op omslagen, kompressen druppelen: 1 deel tinctuur op 5 delen gekookt, afgekoeld water.
    Smeerwortel tinctuur recept: Oogst de wortel, maak ‘m schoon en snijd in kleine stukjes. Overgiet met 40% alcohol, schud elke dag en wacht een maan(d). Zeef de stukjes wortel eruit en giet in glazen potjes of druppelflesjes.
  • Olie
  • Zalf – zie recept
    2x per dag zachtjes de wond masseren met smeerwortelzalf. Niet op open wonden, dan ettert het nog van binnen en is de huid alweer vast.
  • Kruidenpap van vers geraspte wortel of papje van droog wortelpoeder met water en wat olie als omslag of compres

Kruid/blad

  • Je kunt het blad ook kneuzen, in een doekje leggen en op de wond leggen dan zal de wond ook sneller genezen en hoef je er geen een zalf van te maken.
  • of van het blad een olie of zalf maken.
    Olie: doe de fijngehakte bladeren in een glazen pot en bedek ze volledig met olie. Laat ongeveer een maan(d) staan.

Geschiedenis geneeskracht

  1. Oud Griekenland en Rome:
    • Smeerwortel werd al in de oudheid erkend vanwege zijn geneeskrachtige eigenschappen. Griekse en Romeinse kruidendeskundigen, waaronder Dioscorides, gebruikten smeerwortel voor de behandeling van diverse aandoeningen, zoals wonden en breuken.
  2. Middeleeuwen:
    • Tijdens de middeleeuwen bleef smeerwortel een belangrijk kruid in de Europese kruidengeneeskunde. Het werd gebruikt voor de behandeling van allerlei aandoeningen, waaronder spijsverteringsproblemen en huidaandoeningen.
    • Kloostergegevens tonen aan dat monniken smeerwortel in hun tuinen lieten groeien en gebruikten de plant om te behandelen dorpelingen met longklachten en inwendige verwondingen.
  3. Traditioneel gebruik in Azië:
    • In traditionele Aziatische geneeskunde, zoals de Chinese en de Ayurvedische geneeskunde, werd smeerwortel vaak toegepast bij de behandeling van letsels en ter bevordering van het herstel.
  4. Europese volksgeneeskunde:
    • In de Europese volksgeneeskunde stond smeerwortel bekend om zijn vermogen om wonden te genezen en botbreuken te ondersteunen. Mensen gebruikten het vaak als een kruidenremedie bij kneuzingen, verstuikingen en andere verwondingen.
    • Toen nog niet werd ingegipst, gebruikte men smeerwortelcompressen om breuken te laten genezen.
    • De Engelse botanicus, kruidkundige en arts Culpeper (1616-1654) accentueerde de werking van smeerwortel bij gebroken botten en zei dat de plant zelfs stukken vlees in een pan gekookt, weer aaneen deed kleven.
  5. 20e eeuw:
    • Gedurende de 20e eeuw bleef smeerwortel populair in kruidengeneeskundige kringen.
    • De Romeinse amateurwetenschapper Plinius (23-79 n.C.), de Duitse benedictijnse abdis Hildegard von Bingen (1098-1179) en later de Zwitserse arts Paracelsus (1493-1541) en de Nederlandse plantkundige en arts Dodoens (1517-1585) vermeldden de wondhelende en breukherstellende werking van smeerwortel.

 

Bron foto: graibeard @ Flickr


Smeerwortel in de moestuin en voedselbos

  1. Dynamische Accumulator: Smeerwortel staat bekend als een “dynamische accumulator” omdat het diepwortelend is en mineralen en voedingsstoffen zoals stikstof, kalium en calcium uit de diepere lagen van de bodem kan halen. Wanneer de bladeren afsterven of worden gesneden, worden deze voedingsstoffen teruggegeven aan de bodemoppervlakte.smeerwortel als mulch
    Bron foto
  2. Mulchmateriaal: De bladeren van smeerwortel maken het tot een uitstekende bron van organisch materiaal voor mulch. De vele mineralen die smeerwortel naar boven haalt slaat hij op in zijn stengels en bladeren. Daardoor komen ze beschikbaar voor andere planten die niet zo diep wortelen. Het toevoegen van smeerwortelbladeren aan de grond als mulch helpt bij het vasthouden van vocht, het tegengaan van erosie, het onderdrukken van onkruid en het verbeteren van de bodemstructuur en het voeden van het bodemleven. Fijngesneden kun je het als mulchlaag onder kool, prei en aardappelen gebruiken.
  3. Compostactivator: Door smeerwortelbladeren aan de composthoop toe te voegen, kunnen ze fungeren als een activator die het composteringsproces versnelt. De voedingsstoffen die in de bladeren worden aangetroffen, verrijken de compost met mineralen. Drie keer per jaar kun je het blad afsnijden en een laag op de composthoop leggen. Het versnelt het proces en verbetert de kwaliteit van je compost.
  4. Plantenkunstmest: Smeerwortel kan worden gebruikt om een krachtige vloeibare meststof te maken. Door smeerwortelbladeren in water te laten weken, ontstaat er een rijke voedingsoplossing die kan worden verdund en gebruikt om planten te bemesten. Dit wordt vaak aangeduid als “smeerwortelgier” of “comfrey tea.” Gier: neem een grote emmer van 10 liter met deksel, daar doe je 1 kilo smeerwortelplanten/bladeren in. Zet de emmer afgedekt (tegen de stank) ongeveer 2 weken op een beschutte plek. Als je de gier wilt gebruiken, kun je ‘m verdunnen: 1:10 is de verhouding. Planten die kalkminnend zijn (zoals tomaten, courgettes of kuipplanten kun je elke week een flinke scheut verdunde gier geven.
  5. Bodembedekker: Door smeerwortel strategisch te planten, kan het fungeren als een bodembedekker die helpt bij het onderdrukken van onkruidgroei en het vasthouden van vocht in de bodem.
  6. Pestafweermiddel: Sommige tuinders melden dat smeerwortel ook helpt bij het afweren van bepaalde plagen, waarschijnlijk vanwege de aanwezigheid van alkaloïden in de plant.
  7. Insecten: Veel insecten komen erop af maar vooral hommels laten zich verleiden door de nectar. Smeerwortel biedt ook onderdak en bescherming aan meerdere insecten. De gaasvlieg legt haar eieren op de bladeren, sluipwespen en spinnen overwinteren in de grond onder de smeerwortel. Dit zijn allemaal gegeerde medewerkers die evenwicht in de tuin brengen.”

Russische smeerwortel

Uit het Permacultuur Magazine nummer 18

De Russische smeerwortel, ook bastaardsmeerwortel (Symphytum x uplandicum) genoemd, komt uit de Kaukasus en is een kruising tussen de gewone smeerwortel en de ruwe smeerwortel, Symphytum asperum.

Hij zaait zich zelden uit en hij produceert veel biomassa. Hij haalt een schat aan mineralen naar boven zoals kalium, fosfor, calcium, koper, ijzer, magnesium.
Vermeerderen kan heel gemakkelijk door de wortel te splitsen.

Deze smeerwortel kan je gemakkelijk vermenigvuldigen door hem in stukken te verdelen met een spade en meteen weer te planten. Wil je echter zoveel mogelijk plantjes verkrijgen, dan kan je met een mes de plant splitsen in evenveel plantjes als er groeitoppen zijn. Zie hieronder:

Wil je zoveel mogelijk plantjes? uit Permacultuur magazine #5:

  1. Snijdt het blad af, zodat je de verschillende groeitoppen goed kan zien
  2. Haal de planten uit de grond en bekijk ze goed. Elke groeitop kan een nieuwe plant vormen.
  3. Met een scherp mes snij je de groeitoppen van elkaar.
  4. Snij ook door de dikke wortel heen
  5. Bovenaan snij je de bladstengels af tot zo’n 1 à 2 cm boven de groeitop.
  6. Wanneer je de plantjes in potjes zet, kort je de dikke, slijmerige wortel een stuk in. De fijne, witte worteltjes aan de hals van de plant zorgen voor de groei.
  7. Doe een bodempje compost in een potje, zet het plantje erin en vul aan met compost. Druk de compost even tegen de wortel aan en klaar!

 

Overig

  • Je kunt verf maken van smeerwortel. Daarvoor heb je om 100 gram vezels te verven,200 gram smeerwortelbladeren nodig. Je kookt de bladeren in water en laat ze een nacht trekken.
    Je krijgt prachtige groene, bruine en gele kleuren. Recept
  • Je kunt stomen met smeerwortel, voor een gladdere, gezondere huid
  • Smeerwortel als natuurlijk kleurmiddel voor paaseieren: In sommige traditionele culturen werd smeerwortel gebruikt als een natuurlijk kleurmiddel voor het verven van paaseieren. Door het sap van smeerwortel te extraheren en toe te voegen aan water met azijn, konden eieren een prachtige blauwe of paarse tint krijgen.
  • Smeerseltje voor muzikanten: Er wordt gezegd dat muzikanten in het verleden hun vingers insmeerden met smeerwortel om soepeler te spelen. De gel die wordt geproduceerd door het geplette blad kan helpen bij het verminderen van wrijving en het verzachten van de huid.
  • Er wordt smeerwortelextract in zeep gebruikt. Werfzeep maakt ‘comfrey’ zeep. Het bevat wortelmaceraat (smeerwortel 4 uur lang op lage temperatuur in olie getrokken) en gedroogde gemalen wortel, dat voegen we toe vlak voor het opgieten van de zeep.
  • Smeerwortel in sommige culturen ook gebruikt als een natuurlijk smeermiddel voor mechanismen en gereedschappen.  gladmaken van houtoppervlakken en het vergemakkelijken van het proces van zagen en schaven. bewegende delen van muziekinstrumenten te smeren, natuurlijk smeermiddel voor schoeisel, met name voor leren schoenen. Het sap van de plant werd op het leer aangebracht om het te beschermen tegen barsten en uitdroging, en om de levensduur van het schoeisel te verlengen. een natuurlijk smeermiddel voor fietskettingen. Het sap van de plant werd op de ketting aangebracht om wrijving te verminderen en de soepele werking van de fiets te bevorderen tijdens het rijden.
  • Vóór de komst van moderne scheerproducten werd smeerwortel soms gebruikt als een natuurlijk smeermiddel voor scheerapparaten. Het gelachtige sap van de plant werd op het scheermes aangebracht om de huid te verzachten en irritatie te verminderen tijdens het scheren
Marin Leus
marin@wildeschool.nl

Tien jaar geleden wist ik, Marin, níks over de natuur en kwam ik er nauwelijks. In de afgelopen tien jaar ben ik een gepassioneerd paardenbloemeter geworden.De natuur met al haar toepassingen heeft me kennis laten maken met een heel ander leven.Sinds acht jaar ben ik wildplukgids, waarin ik zo'n +1000 mensen kennis heb laten maken met wildplukken.Mijn kennis komt uit vele uren zelfstudie, een Permacultuuropleiding, tweejarige Geneeskrachtige kruidenopleiding, orthomoleculaire voeding opleiding en meerdere cursussen.In april 2020 ben ik begonnen met de Wilde School en er zijn nu al meer dan 2000 cursisten. Dankbaar!